چەمکی بەشار بوون وشارنشینی

لە کۆمەڵناسی شارنشینیدا زیاتر لە هەموو لقە زانستیەکانی تری ناو کۆمەڵناسی گشتی زەخیرەیەکی فراوانی نوسیین ومشتومڕو دەمەقاڵە لەسەر دیاریکردنی چەمکەکانی هەیە ،بە تایبەت لەسەر چەمکەکانی بەشاربوون و شارنشینی و شارستانی و ئەمانەش پەلکێشمان دەکەن بۆ قسەکردن لەسەر چەمکی تری وەکو کلتور بە گشتی و مەدەنیەت و ...هتد بۆیە لەو خاڵەدا هەوڵ دەدەن روونکردنەوەیەکی ئەو چەمکانە بکەین دوواتر  پەیوەندیان بە یەکتری و سەرەتاکانی سەرهەلدانیان وشێوەی بەکارهێنانیان لە زمانی کوردیدا بخەینە بەر باس و لێتوێژینەوە :-

بۆ جیاکردنەوەی شاری لە لادێی هەمیشە پەنا دەبرێتە بەر لایەنێک لە لایەنە کلتوریەکانی ئەو گروپەمرۆییە ،لەبەر ئەوەی کلتوریش پەیوەستە بە ژیانی مادی وهزری مرۆڤ و کۆمەڵگەوە زیادەڕۆیی نیە ئەگەر بڵێین هیچ چەمکێک لە زانستەکانی مرۆڤناسی و کۆمەڵناسیدا بە گشتی و بە تایبەت لە  لقەکانی پەیوەست بە شارو شارنشینیەوە لەم دوو زانستەدا ،بەقەد چەمکی کلتور ((culture جێگای مشتومر وگفتۆگۆ نەبووە لە نێوان زاناو توێژەرانی ئەم بوارەدا

،کە لە راستیشدا ئەم چەمکە کێشەی بنەرەتی مرۆڤناسی گشتی و کۆمەڵناسی گشتی  نیە بەڵکو کێشەی بنەرەتی یەکەمیان مرۆڤەو کێشەی بنەرەتی دووەمیشیان کۆمەڵگەیە ، بۆیە لە پاڵ توێژینەوە لە مرۆڤ ولە کۆمەڵگە ،توێژینەوە لە کلتور وشارستانیەت وبەشاربوون و شارنشینیش بووە بە بابەتێکی بنچینەیی ئەم دوو لقە زانستیە و هۆکاری درووست بوونی لقی زانستی تایبەت بەم بابەتە لە چوار چێوەی هەردوو زانستەکەدا بە ناوی مرۆڤناسی کلتووری و مرۆڤناسی شارنشینی ،یان بە هەمان شێوە کۆمەڵناسی کلتووری و کۆمەڵناسی شارنشینی ، چونکە ناکرێ‌ توێژینەوە لە مرۆڤ ،یان لە کۆمەڵگە بکرێت وشارستانیەت وتایبەتمەندیەکانی یە شاربوون وژیانی شارنشینی وکلتورو داهێنان ودرووستکراوەکانی نادیدە بگیرێت ،یان لە لایەکی تریشەوە هەندێک لە خەسڵەت وسیما بایۆلۆژیەکانی مرۆڤیش کە تا رادەیەک بە سروشتی ناسراون پەیوەندیان بە هەموو ئەم دیاردانەو بەها کۆمەڵایەتیەکانی کۆمەڵگەوە هەیە ،ئەگەرچی نزیکەی دووسەد ساڵێک دەبێت کۆمەڵگەی کوردو شارستانیەت وشارو کلتورەکەی کەوتوەتە بەر باس وتوێژینەوەی رۆژهەڵاتناس و زانایانی مرۆڤناسی رۆژئاواوە بەڵام خۆمان رابردوویەکی زۆر دوورمان نیە نەک هەر لە توێژینەوەی ئەم بابەتانە بەڵکو لە بەکارهێنانی ئەم چەمکانەش ،بۆ نموونە با لە کلتورەوە دەست پێ بکەین ،تائیستا زۆربەی نوسەرانی ئێمەو بەتایبەت لاوان چەمکی کلتور بەهاومانای یان نزیک لە مانای داب ونەریت بەکاردێنن ،بەوەی کە کلتور بریتیە لەو یاسا ورێسا کۆمەڵایەتیانەی باوباپیرانی ئێمە لەسەری رێکەوتون بۆ رێکخستنی ژیانی کۆمەڵایەتی و دیاری کردنی ئەرک ومافەکانی تاکەکانی کۆمەڵگە بەپێی رەگەزی نێرومێ وتەمەنی لاوو پیر ومنداڵ و...هتد کە خۆی ئەمە لە بنەرەتدا بەشێکە یان بەشێکی بچوکی کلتورە ،کلتور بەمانا فراوان وگشتیەکەی ناگرێتەوە ،هەروەکو چۆن بەقەد جیاوازی کۆمەڵگەکان جیاوازی کلتوریش هەیە چونکە جگە لە سیما سروشتیەکان ئەوەی کۆمەڵگەکان لەیەک جیادەکاتەوە جیاوازی کلتورو ووردە کلتورە ،جیاوازی پێناسەکانی کلتوریش هەیە دوو زانای ئەمریکی لە توێژینەوەیەکدا نزیکەی 160 پێناسەیان بۆ کلتور کۆکردۆتەوە وهەر یەکێکیش لەو پێناسانە جەخت دەکاتە سەر لایەنێکی چەمکەکە ، بەڵام تا ئێستا پێناسەی زانای بەریتانی بەناوبانگ (ئەدوارد تایلەر) کە لەساڵی 1832 لە دایک بووەو لە ساڵی 1917 مردووە بە گرنگترین پێناسەیەک دادەنرێت بۆ کلتور کرابێت ،لەلایەن زۆربەی  زانایانی ئەم بوارەوە بە پێناسە بەناوبانگەکە ناوی دەرکردووە ،تایلەر لە ساڵی 1887ولە کتێبێکیدا بەناوی کلتوری سەرەتایی(The Primitive Culture  ) پێناسەی کردووە دەڵێت کلتور یان  مەدەنیەت یان(شارستانیەت) بریتیە لەو گشتە ئاڵۆزەی کە زانیاری و بیروباوەڕو ئاکارو فەلسەفەو هونەرو هەموو ئەو توانایانەش دەگرێتەوە کە تاک لە کۆمەڵگەکەیدا وەریدەگرێت بەو پێیەی کە ئەندامە تیایدا) بەڵام کۆمەڵناسی بەریتانی بەناوبانگ (ئەنتۆنی گیدنز)لە پێناسەی کلتوردا دەڵێت (بریتیە لەو کۆمەڵە بەهایەی کە ئەندامانی کۆمەڵگەیەک هەیانە ،بریتیە لە یاساو رێسایەک کە پەیڕەوی لێدەکەن وئەو کاڵا مادیانەی کە دروستی دەکەن ،بەهاکان خودین لە کاتێکدا یاساو رێساکان چاوەروان دەکرێن پەیرەویان بکەن و ئەندامانی کۆمەڵگەکە فێری دەبێ ونابێ دەگەن )، دەبینین گیدنز لایەنی مادی ومەعنەوەیی لە چوارچێوەی کلتوردا پێکەوە کۆکردووەتەوەو تایلەریش لە پێناسەکەیدا (Culture) و(Civilization)ی لەیەک جیا نەکردووەتەوە ،واتە لە خودی زمانی ئینگلیزی ولە گرنگترین سەرچاوەکەیدا هێشتا تێکەڵاویەک هەیە لە نێوان چەمکەکانی (Culture)  و (civilization ) کە یەکەم جار عەرەب و دواتر ئێمەی کورد ئەو چەمکانەی سەرەوەمان لێیانەوە وەرگرتووە  ،هەندێک پێیان وایە لەبەرئەوەی مەدەنیەت بریتیە لە کۆمەڵێک خەسڵەت و سیمای پەیوەست بە لایەنی مادی و پراکتیکی ژیانی شارنشیینانەوە بۆیە (Culture) یان (کلتور) لایەنە ڕۆشەنبیری و مەعنەویەکان دەگرێتەوە ئەوەی لە مارکسیەتدا پێی دەڵێن (سەرخان) واتە تایبەتمەندی شارستانیەت بە بوارە مادی و کەرەستەییەکان و تایبەتمەندی کەلتور بە بوارە زانستی وڕۆشەنبیریەکان بوەتە هۆی نزیک بوونەوەی ووشەی کلتور لە ڕۆشنبیری ،لە زەینی بەشێکی زۆری خەڵکدا ،لە فەرهەنگە عەرەبیەکاندا ووشەی (Civilization) لە زمانی عەرەبیدا بە مانای (حچارە) (المدنیە)و (عمران) هاتووە , هەروەها ووشەی (Culture)  هەندێ‌ جار بە هەمان مانای (حچارە) وتمدن هەندێ‌ جاریش بەمانەی (پقافە) یان (تهژیب) یان (تپقیف) هاتووە بەڵام لە رووی ئیتمیلۆگیاو بنچینەو رەگی ووشەکەوە ووشەی (culture) لە ووشەی لاتینی (کەلتورا) (cultura) وەرگیراوەو ڕەگی ئەم ووشە لاتینیەش (Colere)یە بەمانای (گەشە)و بەعەرەبیش (نمو) بەمەبەستی (کێڵانی زەوی) یان (حراپە) بەکارهاتووە بۆ گوزارشت کردن لە هونەری جوتیاری و گەشەکردنی بەرهەمهێنانی کشتوکاڵی لە زمانی لاتینیدا ،دواتر نووسەرانی فەرنسی وبە تایبەتی ڕوناکبیرانی سەردەمی شۆڕشی (1789) ئەم چەمکەیان بۆ گەشەکردنی ئەقل و ژیری بەکارهێناو کلتور وەکو هێمای بیری نوێ وهاوچەرخی دژی دەرەبەگایەتی بەکارهات ،دواتر ئەم چەمکە پەڕیەوە لای فەیلەسوفەکانی ئەڵمان و بە مانای گەشەکردنی بیرو ئەدەب بەکاریان هێنا ،کەچی عەرەبەکان لە وەرگێڕانی ووشەی ((Culture دوو چەمکیان بەکارهێناوە (حچارە) و (پقافە) ئەمەش زیاتر ئاوەکەی بۆ ئێمە لێڵ کردووە چونکە ئێمەی کورد بەرلەوەی وەرگێرانی خۆمان بۆ چەمکە ئینگلیزیەکان هەبووبێت سەرچاوەی رۆشنبیری ئێمە سەرچاوە عەرەبیەکان بووە ولە وەرگێڕاندا (حچارە) مان کردووە بەشارستانی و(پقافە)مان کردووە بە رۆشنبیری ،بەڵام دووای تێکەڵاوبوون ودەست گەیشتنی کورد بە بەرهەمی نوسراوی گەلانی ئەروپی هەوڵیاندا خۆیان لەو وەرگێڕانە دوو مانایەی عەرەب رزگار بکەن وبە ماناکانی ووشەی (Culture) دا بچنەوە بۆیە کەوتنە بەکارهێنانی ئەم ووشەیە لە رووی دەنگەوە تارادەیەک وەکو خۆی بەڵام بە پیتی عەرەبی ولە شێوازی نوسینەکەشدا هێشتا رێک نەکەوتوون ووشەکانی (کولتور) , (کلتوور) , (کەلتور) چەندین شێوازی تریش بۆ نوسینی ئەم چەمکە لە سەرچاوە کوردیەکاندا دەبینین ،لێڵی و بشێوی وتێکەڵیەکی تری بەکارهێنانی ووشەی کلتور ئەوەیە لەگەڵ چەمکی شارستانیەت وئەمیش بە مەدەنیەت و مەدەنیەتیش یە شارنشینی و تێکەڵاوی ئەمیش بە چەمکی بە شاربوونەوەیە ،بە تایبەتی لە زمانی کوردیدا هێشتا ئەم چەمکانە باکگراوندێکی مێژوویان نیە و سەرچاوەکانی رۆشنبیری کوردی لە ژێر کاریگەری عەرەب و فارس و تورک ودوواتر رۆشنبیر ی رۆژئاواییدا زیاتر چەمکەکانی لێڵ و تەمومژاوی کردووە بۆ نموونە عەرەبەکان بەر لەوەی زاراوەی (Culture) کەلچەری ئینگلیزی وەرگێڕنە سەر زمانی عەرەبی خۆیانیش لە نووسینە کۆنەکاندا زاراوەکانی (تحچر) و(حچر)یان هەبوو بە مەبەستی جۆرێک لە جۆرەکانی نیشتجێبوون وئاکنجی بوون بەکاریان دەهێناو پێچەوانەی ژیانی کۆچەری و بەداوە بوو ، ئێمەش ووشەی (حچری) مان کردە شارنشینی کە تا ڕادەیەک لە لای ئێمە لەگەڵ مەدەنیەت نزیک و هاومانان کە بەرامبەر چەمکی (Urbanism)یان هەندێک جاربەرامبەر چەمکی ئینگلیزی (Civilization) بەکارهاتووە ئەمیش لە بنەڕەتدا لە ووشەی لاتینی (civis) بە مانای مەدەنیەت یان شارستانی یان شارنشینی یان لە ووشەی لاتینی (civilis) بە مانای (کەسی مەدەنی) دێت یان کەسی شارنشین وەرگیراوە , کاتێک ژیانی مەدەنیانە لەناو خەڵکی شاردا دروست بووە بەهۆی کەڵەکەبوونی سامان و ئەزموون و تاقیکردنەوەی ژیانەوە کە تیایدا مرۆڤ کۆمەڵێک دەستکەوتی مادی ومەعنەوی گرنگی بەدەست هێنا بۆیە مەدەنیەت جیایە لە بەشاری بوون (Urbanization) بەڵکو قۆناغێکە لە قۆناغەکانی گۆڕانی کۆمەڵگەو دەتوانین بە نموونەش شارەکانی خۆمان بێنینەوە کە(Urbanization) (التحچر) (بەشاربوون)یان هەیە لە رووی کۆبوونەوەو چڕی وقەبارەی دانیشتوان ورووبەر وجۆرێک لە جۆرەکانی بازاڕەوە ،بەڵام (Urbanism)(الحچریە) (شارنشینیی)یان نیە واتە خەڵکەکەی لە رووی رەفتارەوە شارنشین نین ،یان لە رووی کلتورەوە خەڵکەکەی شارستانی نین ،وەکو شارنشینی بوون کە پەیوەستە بە کلتورەوە لە شارەکانی ئێمەدا نیە .بە کورتی بەشاربوون بریتیە لە پرۆسەیەک تاکەکانی کۆمەڵگا تیایدا حەز دەکەن لە یەکەی نیشتەجێ بوونی گەورەتردا نیشتەجێ بن ،بەڵام شارنشینی دۆخە ،یان چۆنایەتیە ،رێبازی ژیان و رەفتارو هەڵسوکەوتە، پرۆسەیەکی گۆڕانی چۆنایەتیە لە تێڕوانینی خەڵکیدا بۆ ژیان ،  نەک هەر ئەمە بەڵکو لە بارەی گۆشەنیگاو وچۆنیەتی تێڕوانینەوەش بۆ کلتور ،دیسان روانگەی جیاواز هەیە لە زانستە مرۆیی وکۆمەڵایەتیەکاندا ،لای هەندێک زانای کۆمەڵایەتی تەواوی ژیانی کۆمەڵایەتی وکۆرەفتارو راڤەو شرۆڤەی توخم ورەگەزەکانی شارستانیەتی کۆمەڵگەکانیش لە رێگەی تێگەیشتنمان لە توخم ورەگەزەکانی کلتورەکەیانەوە دەکرێت ،بۆ توێژینەوە لە کۆمەڵگە لە روانگەی مرۆڤناسیەوە دەبێ لە کلتورەکەیەوە دەست پێ بکەین ،چونکە کلتور خاوەنی ئەو هێزە جەبریە ئامادەو داخراوەیە تاکەکانی کۆمەڵگە پەروەردەو ئاراستە دەکات وئاستی توانا وهەوڵوێست وکارایی وناکارایی هێزە کۆمەڵایەتیەکان دیاری دەکات ،لە ناو زانستە کۆمەڵایەتیەکاندا بە هەڵگرانی ئەم ئاراستە هزریە دەڵێن کلتورگەرا یان کلتورالیست، بەڵام لە روانگەیەکی ترەوە لە لای زانایانی کۆمەڵناسی ومرۆڤناسی کلتور ئەم گرنگی وهێزە بنچینەیی وئامادەیەی نیە بەڵکو کلتور خۆی بە پێی رەوتە سیاسی وکۆمەڵایەتی وئابوریە جیاجیاکان مانا وئەگەری راڤەکردنی جیاجیا وەردەگرێت ،چونکە کلتور ئامادەو داخراونیەو هەمیشە لە گۆڕان وتەواو بوون ودروست بوون ووەرگرتنی فۆرمێکی تردایە، بۆیە شارەکانیش هەمیشە لە گۆڕاندن وجیاوازی زۆر لە نێوانیاندا هەیە لە رووی رەفتارو هەڵسەکەوتی تاکەکانیانەوە .     

لە کۆتاییدا دەتوانین بڵێین چەمکەکانی بەشاربوون وشارنشینی ومەدەنیەت وشارستانی و کلتوریش هێشتا مانای تەواوی خۆیان لە توێژینەوەو نوسینی کوردیدا پێنەدراوە ،ئەم چەمکانە لە نوسینی  رۆشنبیر ونوسەرانی کورددا جێگەی خۆیان تەواو نەگرتووە ،لە جیاتی ئەوەی رەهەندەکانیان فراوانتر ببن وهەموو لایەنەکانی ژیانی کۆمەڵگە بگرنەوە لە هەندێک خەسڵەت و تایبەتمەندی دیاریکراو ودابونەریت و بیروباوەڕی کۆندا کورت دەکرێنەوە وتایبەت دەکرێن بە لایەنی نێگەتیفی ژیانی کۆمەڵایەتی ،زیاتر دیوە ناشیرینەکەی باس دەکرێت ،ئەمەش لە راستیدا دەگەڕێتەوە  بۆ ئامادەنەبوونی (غیاب)ی کلتوری شارنشینی وتێنەگەیشتن وقوڵ نەبوونەوە لە پانتایی چەمکەکان .

لویس مەمفۆرد(L.Momford)لە کتێبەکەیدا (کلتوری شارەکان)لە بارەی گواستنەوەی کۆمەڵگای شارنشینیەوە لە نێوان جۆرە جیاوازەکانیدا باس لە شەش جۆری شارنشینی دەکات کە بریتین لە :-

أ-کۆمەڵگای پێش بە شار ی بوون (Eopolis)

ب-کۆمەڵگای شارنشینی رەسەن(polis)

ج-شاری سەرەکی یان پایتەخت(Metropolis)

د-شاری مەزن(Megalopolis)

ه-شاری ئاڵۆز لە رووی داهات و دەرکردەو هێندراوی ئابوورییەوە(Tyrannapolis)

و-شاری بەرگەنەگرتوو(رۆچووەکان)ئەمەش فۆرمی کۆتایی شێوازی شارنشینیە (Mecropolis)