چاوپێکەوتن
پ1. حەزدەکەم لە خوێندنەوەیەکی بەرێزتان سەبارەت بە چەمک و تایبەتمەندی کەلتوور لەنێو پاوانی کۆمەڵناسیدا دەستپێبکەم، بەم هۆیەوە ئێوە چۆن لە چەمک و تایبەتمەندی کەلتوور تێدەگەن لە چوارچێوەی کۆمەڵناسیانەدا؟
د.محمد شوانی: کلتور چەمکێکی فراوانە،کۆی کەلەپوری کۆمەڵایەتی رابردوو و سەرجەم بوونی ئێستای کۆمەڵگا دەگرێتەوە بە هەردوو لایەنی مادی و مەعنەویەوە ،بابەتی زۆربەی زانستە کۆمەڵایەتی و مرۆییەکانە،بە تایبەتی لە دوو زانستی وەکو کۆمەڵناسی ومرۆڤناسیدا شوێنێکی سەرەکی وناوەندیی هەیە ، لەبەر ئەوەی کلتور پەیوەستە بە ژیانی مادی وهزری مرۆڤ وکۆمەڵگەوە زیادەڕۆیی نیە ئەگەر بڵێین هیچ چەمکێک بەقەد چەمکی کلتور ((culture جێگای مشتومر وگفتۆگۆ نەبووە لە نێوان زاناو توێژەرانی ئەم بوارەدا ،کە لە راستیشدا ئەم چەمکە کێشەی بنەڕەتی هیچیان نیەبەڵکو کێشەی بنەرەتی یەکەمیان مرۆڤەو کێشەی بنەرەتی دووەمیشیان کۆمەڵگەیە ،لە مرۆڤناسیدا لە کلتوورەوە سەیری کۆمەڵگا دەکرێت و لە کۆمەڵناسیش بە پێچەوانەوە لە کۆمەڵگاوە بۆ کلتوور دەڕوانن ،بۆیە لە پاڵ توێژینەوە لە مرۆڤ ولە کۆمەڵگە ،توێژینەوە لە کلتوریش بووە بە بابەتێکی بنچینەیی ئەم دوو لقە زانستیە چونکە ناکرێ توێژینەوە لە مرۆڤ ،یان لە کۆمەڵگە بکرێت وکلتور کە ئایدیاو بیروباوەڕو جیهانبینی و داهێنان ودرووستکراوەکانی دەگرێتەوە نادیدە بگیرێت ،یان لە لایەکی تریشەوە هەندێک لە خەسڵەت وسیما بایۆلۆژیەکانی مرۆڤیش کە تا رادەیەک بە سروشتی یان بە سکماک (فگری)ناسراون پەیوەندیان بە کلتورو بەها کۆمەڵایەتیەکانی کۆمەڵگەوە هەیە ،بۆیە کلتورو کۆمەڵگە وەکو دوو دیوی یەک دراویان لێهاتووە لە توێژینەوە مرۆڤناسی وکۆمەلناسیەکاندا ،بەڵام ئەوەی پەیوەستە بە کۆمەڵگای خۆمانەوە ، ئەگەرچی نزیکەی دووسەد سالێک دەبێت کۆمەڵگەی ئێمەو کلتورەکەی کەوتوەتە بەر باس و توێژینەوەی رۆژهەڵاتناس و زانایانی مرۆڤناسی رۆژئاواوە بەڵام خۆمان رابردوویەکی زۆر دوورمان نیە نەک هەر لە توێژینەوەی ئەم بابەتانە بەڵکو لە بەکارهێنانی ئەم چەمکانەش ،ئێمە لە بەکارهێنانی چەمکی کلتوردا هەقی خۆیمان نەداوەتێ ، بەو فراوانی و جێی بایەخەوە سەیری کلتور ناکەین ،کورتمان کردووەتەوە لە هەندێک داب ونەریت و خو و رەوشت و هەڵسوکەوتی تاکەکاندا، وەکو ئاماژەمان پێکرد کە ئەمانەش بەشێکی بچوکی کلتور پێکدێنن نەک هەمووی ، هۆکاری ئەمەش درەنگ راگەیشتنە بە جیهانی دەرەوەو سەرچاوەکانی رۆشنبیری ئێمە تا ماوەیەکی زۆر زمانی عەرەبی و سەرچاوە عەرەبیەکان بووە ،ئەوانیش چەمکی کەلچەریان جارێک بە (پقافە) و جارێک بە (حچارە) وەرگێڕاوە، ئێمەش لە عەرەبیەوە (رۆشنبیری)و (شارستانی)یمان وەرگرتوە .
پ2. بە بڕوای ئێوە کەلتوور کەڵەکەبووی کۆمەڵێک داب‌و نەریتی بۆماوەییە؟ یاخود سیستەمێکی رێکخراوە؟
د. محمد شوانی :کلتور کۆی سیستەمەکانی کۆمەڵگایە،رم و نێزەو تیروکەوان و قەڵغان و ئەسپ وئەمانە بەشێکن لە سیستەمی سەربازی کۆمەڵگا سەرەتاییەکان، ئەمە کلتوری مادیە، ئێسا رۆکێت و فرۆکەو کۆنترۆڵی ئاراستەکەرو ..هتد بەشێکن لە کلتوری مادی و سیستەمی سەربازی کۆمەڵگای سەرمایەداریە،یان خانووبەرەوجل وبەرگ و خشڵی خۆرازاندنەوەو خەنەبەندان و دیزاینی مزگەوت و تەکیەو خانەقا و کەرەستەکانی بەرهەمهێنان و هاتوچۆو ئەمانە بەشێکن لە کلتوری مادی، جیهانبینی و بیروباوەرو ئاین و بەهاو داب ونەریت و چیرۆک و ئەفسانەو شیعرو قسەی نەستەق و پەندو داستان و ...بەشێکی ترن لە کلتورو مەعنەوین.. بەقەد جیاوازی کۆمەڵگەکان جیاوازی کلتوریش هەیە چونکە جگە لە سیما سروشتیەکان ئەوەی کۆمەڵگەکان لەیەک جیادەکاتەوە جیاوازی کلتورو ووردە کلتورە ، جیاوازی پێناسەکانی کلتوریش هەیە دوو زانای ئەمریکی لە توێژینەوەیەکدا نزیکەی 160 پێناسەیان بۆ کلتور کۆکردۆتەوە وهەر یەکێکیش لەو پێناسانە جەخت دەکاتە سەر لایەنێکی چەمکەکە ، بەڵام تا ئێستا پێناسەی زانای بەریتانی بەناوبانگ (ئەدوارد تایلەر) کە لەساڵی 1832 لە دایک بووەو لە ساڵی 1917 مردووە بە گرنگترین پێناسەیەک دادەنرێت بۆ کلتور کرابێت ،لەلایەن زۆربەی زانایانی ئەم بوارەوە بە پێناسە بەناوبانگەکە ناوی دەرکردووە ، تایلەر لە ساڵی 1887ولە کتێبێکیدا بەناوی کلتوری سەرەتایی(The Primitive Culture ) پێناسەی کردووە دەڵێت کلتور یان مەدەنیەت (شارستانیەت) بریتیە لەو گشتە ئاڵۆزەی کە زانیاری و بیروباوەڕو ئاکارو فەلسەفەو هونەرو هەموو ئەو توانایانەش دەگرێتەوە کە تاک لە کۆمەڵگەکەیدا وەریدەگرێت بەو پێیەی کە ئەندامە تیایدا)واتە ئەو چەکەی بەکاری دێنین و ئەو خەتەی پێی دەنوسین و ئەو خواپەرستیەی دەیکەین و ئەو شێوازە هاوسەرگیری و خۆشەویستیەی دەیکەین و ئەو جل و بەرگ و خۆرازاندنەوە و...هتد ئەمانە بەشێکن لە کلتوری ئێمە.
کۆمەڵناسی بەریتانی (ئەنتۆنی گیدنز)لە پێناسەی کلتوردا دەڵێت (بریتیە لەو کۆمەڵە بەهایەی کە ئەندامانی کۆمەڵگەیەک هەیانە ،بریتیە لە یاساو رێسایەک کە پەیڕەوی لێدەکەن وئەو کاڵا مادیانەی کە دروستی دەکەن و بەکاریان دێنن ،بەهاکان خودین لە کاتێکدا یاساو رێساکان چاوەروان دەکرێن پەیرەویان بکەن و ئەندامانی کۆمەڵگەکە فێری دەبێ ونابێ دەگەن ) ، واتە هەرچیەک بەلای ئێمەوە مەشروعە و بەرەوای دەزانین بوە بە بەهایەک ،دەبێ بیکەین ،ئەوەش بە نا رەواو نا مەشروعی دەزانین و نابێ بیکەین ،ئەوە بەشێکی کلتورە .
پ3. زمان رۆلێکی کاریگەری لە گواستنەوەو بڵاوبوونەوەی کەلتووریدا هەیە، ئێوە ئەم گرنگیە لەچیدا دەبیننەوە؟
د. محمد شوانی: زمان دیاردەیەکی کۆمەڵایەتی وچوارچێوەی هزرە، بە فراوانبوون و پەرەسەندنی زمان مەعریفەی کۆمەڵگا دەکشێ،زمان تەنیا ئامرازی ئاخاوتن و گفتوگۆ نیە بەڵکو کەرەستەی گواستنەوەی بیروباوەڕو جیهانبینی وتواناو لێهاتوویی و شارەزاییەکانیشە لە نەوەیەکەوە بۆ نەوەیەکی تر.
زمان سەرەتاو دەستپێکی بە مرۆڤ بوونی مرۆڤ بووەو بە فێربوونی زمان و درووستکردنی هێماکانی لەیەک گەیشتن مرۆڤ لە مێژووی سروشتیی گەشەکردنیدا هەنگاوی یەکلاکەرەوەی بڕیوە، لە زنجیرەی پەرەسەندنیدا بە ئاراستەیەکی تر رۆیشتووە ، زمان هەڵقەی پێکەوە بەستانی ئێستاو رابردووی هەرکۆمەڵگایەکە ،هەروەکو چۆن دەشێ لەسەر بنەمای ئەو رابردووە، شیکردنەوەی ئێستا بکرێ ،داڕشتنی نەخشەی ئایندەشی لەسەر بونیاد دەنرێ ،لە مێژوودا بە نەمانی زمان واتای نەمانی گەلێک هاتووە بەڵام مەرج نیە کلتورەکەیان کۆتایی هاتبێت وەکو پاشماوەی شارستانی ماوە، بە هەمان شێوەش مانەوەو بەردەوامی زمانێک مانای زیندوویەتی وخۆڕاگری نەتەوەیەک بووە ، واتە دەکرێ بڵێین زمان ناسنامەو بنەمای سەرەکی هەر گروپێکی مرۆیی بووە، ئێستاش لە جیهاندا مەزەندە دەکرێت نزیکەی (3000)زمانی جیاواز هەبێت ،واتە نزیکەی (3000)کۆمەڵەو گروپی مرۆیی جیاواز هەیە قسەی پێ دەکەن ،کە زمانی جیاواز هەبوو ، ئیتر شێوازی بیرکردنەوەش جیاواز دەبێت ، بیرکردنەوەی جیاوازیش هەبێت ،خوو رەوشت و داب ونەریت و مەزهەب وئاین وبیروباوەڕی جیاوازیش دەبێ ،واتە لەسەر بنەمای جیاوازی زمان تا رادەیەکی زۆر کلتوری جیاوازیش دەبێ ، هەروەها لایەنەکانی تری نەتەوەیی بونیاد دەنرێت و بە پێی قۆناغە مێژووییەکان پێ دەگەن ،لە بەرامبەریشدا چەندین نەتەوە هەبوون لە مێژوودا بە هۆی نەمانی زمانەکەیانەوە لە ناوچوون و تەنیا پاشماوەکانیان ماوە ،ئەمەش ئەوە دەگەیەنێت تا ئێستاش زمان ئەم رۆڵەی لە پێکەوەنانی نەتەوەیی و زیندوویەتی و بەردەوامی کلتوری نەتەوەدا لە دەست نەداوە .
بەڵام نابێ ئەوەش لە بیر بکەین خودی زمان خۆی بەشێکە لە کلتوری مەعنەوی ،سیستەمێکی لێکگەیشتنەو لەگەڵ گەشەکردنی لایەنەکانی تری کلتوردا گەشە دەکات،بە لاوازبوونی لایەنەکانی تری کلتور لاواز دەبێ یان هەر لەناو دەچێت ،بۆیە زمان خۆی ئەو کاریگەریەی نابێ ئەگەر توانا کلتوریەکانی تر ئامادەییان نەبێ، بۆ نمونە سۆمەریەکان، لولوبیەکان، گۆتیەکان ، فینیقیەکان و...دەیان گروپی ئیتنیکی و میلەتان هەبوون، زمانی خۆیان هەبوو، ئایا چییان لێ هات؟؟ لە ناو گروپی مرۆیی تردا توانەوە، وەکو لە پێناسەکە ئاماژەمان پێکرد کلتور گشتێکی ئاڵۆزە،ئەگەرچی زمان بەشێکە لەو گشتە،بەڵام بێگومان رۆڵی گرنگ وکاریگەری هەیە لە پێدانی سیماو تایبەتمەندی هەر کلتورێکدا.
پ4. وەک دەبینین لەنێو کۆمەڵگای کوردیدا، سەرەڕایی بوونی ئەو کەلتوورە زاڵەی کوردەواری، چەند وردە کەلتوورێکی تر بوونیان هەیە، کە لەهەمان ئەو سنوورە جوگرافی و سیاسی‌و کۆمەڵایەتییەی ئێمەدا دەژین. پرسیارەکە ئەوەیە:
یەکەم: ئایا بوونی وردە کەلتوورییەکان لەنێو کۆمەڵگایەکدا کە کەلتوورێکی زاڵی هەیە، تا چەند دەبێتە هۆی پێکدادان‌و ئەنانیەتی‌و خۆسەپێنی کەلتوورێک لەگەڵ کەلتوورێکی تردا؟
محمد شوانی : تا ئێستا لە کوردستاندا کلتوری زاڵ نیەو بە ئاسانی و بەم زووانەش دروست نابێت، زۆرجار بە کوردستان دەڵێن مۆزەخانەی ئەتنۆگرافی ،چونکە بە سروشتی ناوچەکە کە ناوچەیەکی شاخاوی و سەخت بووە، رێگاکانی هاتوچۆ کەم و تێکەڵاوبوونی گروپەکانی تێدا سنورداربووە، لە نێوان دوو خێڵ یان دوو گوندی نزیک و هاوسنوردا وردەجیاوازیەک درووستبووەو ئیتر بە پێی رۆژگار ،لەبەرئەوەی بە یەک زمان نەیانخویًندووەو بەیەک زمان مەشقی سەربازیان نەکردووەو مامەڵەی بازاڕیان بەیەک زمان نەکردووەو نوێژو خواپەرستیان بەیەک زمان نەکردووەو.....هتد جیاوازیەکان قوڵتر بوونەتەوە،ئەم وردە گروپانە بە درێژایی مێژوویەکی دوور توانیویانە دەست بەو تایبەتمەندیانەوە بگرن و بە جیاوازی بمێننەوە ،بەڵام بۆ گروپێک کە لەناوچەیەکی تەخت یان کەناری دەریایەکدا نیشتەجێ بووبێت و زوو شاری ئاوەدان و چڕبوونەوەی دانیشتوان وکەڵەکەبوونی سەرمایەی تێدا درووست بووبێت مەیسەر نەبووە، گروپی بچوک و خاوەن وردە کلتوری جیاواز لەم شوێنانەدا نەیتوانیوە جیاوازیەکانی بپارێزێت، بۆیە لە ماوەیەکی دیاریکراودا وەکو گشتی لێ هاتووە و لەناوچووەو لەناو کلتورە گشتیەکەدا تواوەتەوە، کلتوری زاڵ بووتە بۆتەقەی تواندنەوە، چونکە کۆمەڵگا بە هۆی سیستەمی پەروەردەیی و سەربازی و ئابوری و خزمەتگوزاریەکانیەوە توانیویەتی وەکو ماشێنێکی ئاش (ئاسیاو)وردە کلتورەکان بهاڕێت و یەک شێوەیان لێ دروست بکات، لە کوردستاندا تا ئێستا ئەم کۆمەڵگایە دروست نەبووە، پێموایە ئەگەر کاری بۆ نەکرێت تا قۆناغێکی تر درووست نابێت ،لە بارەی ئەوەی تا چەند وردە کلتور دەبێتە هۆی پێکدادان و خۆسەپاندن ،دیارە ئەمە دەکەوێتە سەر ئاستی جیاوازیەکان بۆنمونە لە سەر ئاستی کۆمەڵگای کوردستانی جیاوازی جل وبەرگ یان شێوەزار یان هەندێک داب ونەریت چارەسەرکردنی ئەمانە زۆر ئاسانترە لە جیاوازی مەزهەبی و بیروباوەڕو ئاینی کە ئەمیش بەشێکە لە کلتوری کۆمەڵگاکە، رەنگە یەکێک لە هۆکارە سەرەکیەکانی فراروانبوونی کەلێنی نێوان پێکهاتەکانی کورد وەکو کرمانجی و لوڕی مەسەلەی شیعە و سونە بێ ،بەڵام شێوەزارو جل وبەرگ نەیتوانیوە ئەو کەلێنە درووست بکات لە نێوان کرمانجی خواروو و کرمانجی سەروو ، کەچی بە داخەوە ئێستا خۆمان بە دەستی خۆمان روژانە لە کەناڵەکانی راگەیاندنی خۆمانەوە جیاوازیەکان زەقتر دەکەینەوەو بەلایەنی کەمەوە هەفتانە دەیانجار لە کەناڵەکانی راگەیاندنەوە دەڵێین سۆرانی و بادینانی یان دەڵێین کوردی و لوڕی وەکو ئەوەی ئەمانە دوو پێکهاتەی جیاواز بن بەرامبەر یەکتری ،لە کاتێکدا نە کرماشانی و سنەیی و کەرکوکی و گەرمیانی و مەهابادیەک خۆی بە سۆرانی دەزانێ و نە ئامەدی و قامشلوی و دەرسیمیەک خۆی بە بادینی دەزانێت ، خۆمان بە زۆر دوو ئیکزوئیتنۆنەیم خەریکە درووست بکەین .
دووەم: رۆڵی وردە کەلتوورییەکان لە نێو کۆمەڵگادا لە چی دا دەبیننەوە؟
د. محمد شوانی: دەبێ کلتور و وردە کلتور لە یەک جیا بکەینەوە،تا ئەو کاتەی ئامانجی هاوبەشمان هەبێ و مەترسی هاوبەشمان لەسەر بێت ،ئەوانە بە پرسی سەرەکی بزانین ،بە ئەرێنیەوە سەیری وردەکلتورەکانی وەکو شێوەزارو بیروباوەڕو ئاین ومەزهەب و جل وبەرگ وئاستی پێشکەوتنی کۆمەڵایەتی و شارستانی یەکتر بکەین ،وردە کلتورەکانمان بۆمان دەبێت بە رەحمەت و مایەی دەوڵەمەندی و داهێنان، بە پێچەوانەوە ئەگەر ئایندەو چارەنوسی خۆمان لە روانگەو کڵاورۆژنەی بەرژەوەندی گروپەکەمانەوە بینی بە دەردی ئەو میلەتانە دەچین لە قۆناغەکانی پرۆسەی بوون بە نەتەوەدا پارچە پارچە بوون و ماوەیەکی زۆریش بوونە دوژمنی سەرسەختی یەکتری ،یەکانگیری وردە کلتورەکان ودرووستبوونی گشتێکی هاوشێوە یان نزیک لەیەک هەوڵ وتەقەڵاو بەرنامەرێژی زانستی دەوێت، بۆ نمونە دەبێت بە بەرنامە جەخت بکەینە سەر خاڵە هاوبەشەکان و دوورخستنەوەی لەیەک نەچووەکان نەک بە پێچەوانەوە خۆمان جیاوازی درووست بکەین ، تۆ ئەگەر سەیری سیستەمی کۆمەڵایەتی و زمان و داب ونەریت و جل وبەرگ و بیروباوەڕو ئاین و زۆر لایەنی تری ئێستای کورد بکەیت و بە سەردەمی نوسینی شەرفنامە (1596)بەراوردی بکەین ،لە زۆر رووەوە کورد بەرەو خراپتر رۆیشتوە،لە جیاتی نزیک بوونەوەو ئاوێتەبوون و یەکانگیری کلتوری و لێکچوونی نێوان وردە کلتورەکان دروست بکات هەندێک لە پێکهاتەکانی کۆمەڵگای کوردی لە یەکتر دوورکەوتونەتەوە،بۆچی ؟ چونکە بە لایەنی کەمەوە هەر داهێنانێکی نوێ لەم ماوەیەدا هاتووەتە ئاراوە نەمانکردووەتە ئامرازی بەهێزکردنی یەکێتی کلتوری و نەتەوەییمان لە رووی جل وبەرگەوە یان لە رووی شایی و هەڵپەرکێ یان بیروباوەڕی ئاینی خۆمان بە دەستی خۆمان مۆرکی ناوچەییمان کردووە بە بەریاندا، یان لە رووی شێوەزارەوە کاتێک ئامێرێکی تەکنۆلۆژی تازە درووست دەکرێت و دێتە کوردستان لە جیاتی ئەوەی هەموومان بە یەک ناو بیناسین ، ئەم دەڵێت فڕۆکە ئەو دەڵێت باڵەفڕ ، کورد بۆ یەکەم جار دەبێتە خاوەن وەزارەت و کابینەی حکومی لە جیاتی ئەوەی یەکمان بخات ،ئەم دەڵی وەزارەتا باژێرڤانی ئەو دەڵێت وەزارەتی شارەوانی ،ئەم دەڵێت بەرێوەبەرایەتی هاتوچۆ ئەو دەڵێت بەرێوەبەراتیا جرتوفرت،من ئەمە بە خاڵێکی مەترسیدار دەزانم بۆ یەکێتی کلتوری ونەتەوەیی، لە کاتێکدا چارەسەری زۆر ئاسانە ،چونکە مێژوو لە روونکردنەوەی پرۆسەی جیابوونەوەی نەتەوەکاندا ئەمەمان پێ دەڵێت بۆ نمونە ماوەیەکی زۆر نیە زمانی فارسی هاوچەرخ و زمانی تاجیکی لەیەک جیابوونەتەوە ،ئیستا پێویستیان بە وەرگێڕە ولەیکتر ناگەن ، کە لەسەدەی شازدەدا شاری مەرو گەورەترین مەڵبەندی زمانی فارسی وتاجیکی بوو،لەسەرەتای سەدەی نۆزدەوە بە هۆی لەشکرکێشی بوخاریەکانەوە ئەم گروپە زمانیە لەیەک دابڕان وفارسی هاوچەرخ وتاجیکی هەریەکەو ئاراستەیەکی پەرەسەندنی تایبەتی وەرگرت و لە ماوەی سەدەیەکدا تەواو لەیەک جیابونەوە ، تا ئێستاش کۆتایی لەت بوونی بنەماڵە زمانیەکان نەهاتووە بۆیە ئەمرۆ لە هەموو کاتێک زیاتر کورد پێویستی بە توێژینەوەی زمانەوانی و شارەزا بوونە بە هۆکارەکانی جیابوونەوەی زمانەکان یان یەکگرتن و ئامرازەکانی داهێنانی زمانی ستانداردی نەتەوەییە ،ئەوەی نزیکەی دوو هەزار ساڵە لە ژێر چەتری یەک ناوی نەتەوەیی و ئەتنۆنەیمدا کۆبووەتەوەو بە خۆی دەڵێت کورد ،ئیستا لەهەموو کاتێک زیاتر لە لایەن دوژمنەکانیەوە کار لەسەر زەقکردنەوەی وردە جیاوازیەکانی دەکرێت و هەوڵی لەتکردنی ئاراستەکانی پەرەسەندنی دەدرێت ،لە لایەک وردەکلتوری مەزهەبی لە لایەک توندرەوی ئاینی لە لایەک نوسین و بەکارهێنانی پیتی جیاواز لە لایەک ناساندنی وردە جیاوازیەکان بە پێکهاتەی سەربەخۆ لە رێگای دابڕان و سازکردنی ژینگەی کۆمەڵایەتی جیاواز .لە کاتێکدا ئێمە ئەگەر هەموو شێزوەزارەکانمان یەک خەین و بەکاریان بێنین هێشتا ناگەینە دەوڵەمەندی هەندێک زمانی تر ، بۆیە من ئەمە بە ئەرکی حکومەتی دەزانم دەبێ دەسەڵاتی کوردی بەرنامەو پرۆژەی درێژخایەنی هەبێت بۆ نمونە بۆ بیست وپێنج ساڵی ئایندە نەوەیەکی چۆنی دەوێت و بۆ ئەو مەبەستەش دەبێ چی بکات،سیاسەتی کۆمەڵایەتی حکومەت بەرامبەر تەواوکاری کلتوری چیە لە ئایندەدا، یان بۆ نمونە لە ماوەی بیست وپێنج ساڵی رابردوودا حکومەت چیی کردووەو چ بەرنامەیەکی هەبووەو چەندی جێ بەجێ کراوەو چیی جێ بەجێ نەکراوە، ئاستەنگەکان چی بوون، ئەمانە دەبنە بەڵگەی چۆنیەتی تێڕوانینی ئێمە بۆ رەوشی کلتوری و وردە کلتورەکانی کۆمەڵگاکەمان .
پ5. لێرەوە سەرنجت بۆ بابەتێکی تر رادەکێشم، ئەویش مەسەلەی بەجیهانی بوونە، کە لەئێستادا سیستەم‌و کەلتوورێکی تایبەت بەخۆی هێناوەتە ئاراوە، دەمەوێ ئەوە بڵێم وەک ئاکادیمیستێک لەبواری سۆسیۆلۆژیادا تاچەند پێتان وایە جیهانی بوون لەئێستادا بۆتە دروستکەری زاڵبوونی کەلتوورێک بەسەر کەلتوورێکی دیکەدا؟ ئایا لەکۆمەڵگای کوردیدا هەست بە زاڵبوونی هیچ کەلتوورێکی بێگانە دەکەن؟
د.محمد شوانی :بە جیهانیبوون لە بنەڕەتدا دیاردەیەکی ئابووریە و پەیوەستە بە سیستەمی سەرمایەداری ، سەرمایەداریش ئاکارو رەفتارو کلتوری تایبەت بە خۆی هەیە وەکو هەموو قۆناغە مێژوویەکانی تری پەرەسەندن و گەشەکردنی کۆمەڵگای مرۆیی بۆیە بێگومان ئەم دیاردە ئابوریە رەنگدانەوەی کۆمەڵایەتی و کلتوری دەبێ ،جیهانگیری دەیەوێت کلتوری خۆی بەسەر ئەو کۆمەڵگایانەدا زاڵ بکات وەکو ئەو بیر ناکەنەوە ،دەبینین لە دووای هەڵوەشانەوەی جیهانی دوو جەمسەری و زاڵبوونی بلۆکی سەرمایەداری ،لە نەوەدەکانی سەدەی رابردوو رەوشێکی نوێ هاتە ئاراوە،بە تایبەتی بۆ هەندێک لە گەلانی ئاسیاو رۆژهەڵاتی ئەوروپا، تێکەڵ بەو جیهانە کراوەو بازاڕە ئازادە بوون ،لە سەرەتای هەزارەی سێیەمیشدا بە شێوازێکی تر ئەم گۆڕانکاریانە لە هەندێک وڵاتانی ناوچەکەی ئێمەدا روویاندا، بۆ ئێمە ئەو کرانەوەو تێکەڵ بوون و دەست پێ راگەیشتنە گۆڕانێکی ریشەیی بوو، بۆیە جارێک زووە وەکو کورد هەست بە کلتورێک بکەین لە دەرەوەی کلتوری ئەو وڵاتانەی کوردستانیان بەسەردا دابەش کراوە دەیەوێت زاڵ بێت، وەکو مەترسی هەمیشەو لە هەموو قۆناغەکانی ژیانی مرۆڤایەتیدا لەو مێژووەی جیاوازیەکان درووست بوون و شێوەی تایبەتی خۆیان وەرگرتووە، کاریگەریان لەسەر یەک هەبووەو یەکێک ویستویەتی زاڵ بێت، واتە ئێمە بە درێژایی مێژووی خۆمان هەموو کات لە بەردەم هەڕەوشە وکاریگەری کلتورەکانی تردا بووین، بەڵام هێزو وزەی رووبەرووبونەوەمان هەبووە، زمان و داب ونەریت و کەرەستە کشتوکاڵ و ئاودێری و جل وبەرگ و شێوازی خانوبەرەی خۆمان پاراستووە، ئێستاش ئێمەو تەواوی کلتورەکانی تر لەبەردەم هەڕەشەو مەترسی کاریگەری و زاڵبوونی کلتورێک یان چەند کلتورێک لە کلتورەکانداین ،هەوڵی خۆسەپاندن دەدەن ،وەکو ئەوەی لە رابردوودا هەوڵیان داوە، بەڵام ئەم کاریگەری و هەوڵی زاڵبوونە بە پێی قۆناغە مێژووییەکان و پەرەسەندنی کەرەستەکانی بەردەستی مرۆڤ جیاوازبووە، لە هیچ سەردەمێکدا وەکو ئێستا جیهان بچوک نەبووەتەوەو پەیوەندی کردن و ناردن و وەرگرتن بەم جۆرە خێراو ئاسان نەبووە، بۆیە رەگەزو توخمە کلتوریە بە تواناکان زووتر بڵاو دەبنەوە ،بێ هێزو لە کارکەوتووەکان رۆڵیان نامێنێ ، وەکو تیروکەوان وئەو ئامێرە لە داردروستکراوەی بۆ رستن و چنین بەکار دەهات یان داس و هەوجاڕو کەرەستەی کشتوکاڵی و ئاشی بە ئاو ، لایەنی مەعنەویش هەر وایە، دەرنەچوونی ئافرەت و کارنەکردن و شێوازی هاوسەرگیری و نیشتەجێبون و کاتی دەست بەتاڵی و زمانی نوسین و ئاخاوتن وبیروباوەڕو چۆنیەتی چارەسەرکردنی نەخۆشیەکان و ...هتد ئەمانە وردە وردە بە کەڵکی سەردەمەکە نایەن، لە کۆی ئەمانەدا کەسایەتیەکی نوێ درووست دەبێت ، لە کۆمەڵگای ئێمەدا ئێستا ئەم کەسایەتیە لە قۆناغی دروستبووندایە، کاریگەریەکانی هەژمونی بە جیهانیبوون لە دوو دەیەی ئایندەدا بە دەردەکەوێت.
---
تێبینی: ئەم چاوپێکەوتنە بۆ رۆژنامەی کوردستانی نوێ لە لایەن بەرێز کاک تەحسین تەها ئەنجامدراوە
