ئەوەی مێژووی تیرۆرو غافڵکوژی چەند ساڵی رابردووی باشوری کوردستان بخوێنێتەوە باوەڕ بەو پۆلێنکردنە دێنێت کە هەندێک لە ئەنترۆپۆلۆژیستەکانی سەدەی نۆزدە بە بەراوردکردنی ژیانی خێڵ و گروپە مرۆییە سەرەتاییەکانی ئەمریکاو ئەفریقیا بۆ قۆناغەکانی گەشەکردنی کۆمەڵگای مرۆڤایەتیان کردبوو، لە خۆڕا مرۆڤناسێکی ئەمریکی وەکو لویس هینری مۆرگان دوای توێژینەوە کردن لە سەر دووسەد کۆمەڵگای جیاواز نەیگوتوە مرۆڤ لە قۆناغی بەراییدا وەحش یان کێوی بووە ، کاتێک رەفتارو شێوازی ژیان و پەیوەندی نێوان گروپە سەرەتاییەکانی هەندێک لە خێڵە دوواکەوتوەکانی بینیوە ،بە پێی پێشکەوتنی کەرەستەکانی بەردەستی مرۆڤ مێژووی مرۆڤایەتیی بۆ قۆناغەکانی (وەحشیەت، بەربەریسم ، مەدەنیەت ) ریزبەندی کردووە، لە رووی فەرهەنگی و شارستانیەوە بەربەریسم قۆناغێکی پێشکەوتوترە لە قۆناغی وەحشیەت و هەمەجی (savagery) کە تیایدا مرۆڤەکان جگە لە قەدوباڵاو راستبوونەوەی پشت و پێکهاتە جەستەییەکانیان ئیتر جیاوازیەکی زۆریان لەگەڵ دڕندەو ئاژەڵە چنگ بە خوێنەکاندا نیە ،راوکردن و کوشتن و خوێن رشتن سیمای قۆناغی وەحشیەتی مرۆڤایەتین، لە قۆناغی وەحشیەتدا سنورێک بۆ گرتن وکوشتن و لەناوبردن و دەست بەسەرداگرتن دانەنراوە ، دیالۆگ ولێکتێگەیشتن نیە، زمانی ئاخاوتن بەردو کوتک و تیروکەوان و تەپکەو چاڵ لێدانە، کوشتن باجی لەسەر نیەو مایەی شانازی و خۆهەڵکێشانە، ئەوەی لە قۆناغی وەحشیەتدا کوشتنی سەخت و زەحمەتکردووەو رێگربووە لەبەردەم ئەنجامدانیدا ،تەنیا خراپی کەرەستەکان و سەرەتایی بوونی ئامرازەکانی کوشتن بووە،تا کەرەستەکانی کوشتن پێشکەوتوتر بووبن ،کوشتن ئاسانتر بووەو قەبارەی کوشتنەکانیش گەورەتر بووە،نە لێپرسینەوەو نە بەدوواداچوون ،نە هەستکردن بەشەرمەزاری و گوناهو تاوان هەبووە، لەسەر شانۆی ژیاندا هێندەی تاک ئاکتەری سەرەکی و پاڵەوانی رووداوەکان بووە ،هێشتا گروپ ئەو رۆڵەی نەبینیوە، لە قۆناغی دوواتردا کە قۆناغی بەربەریسمە کەرەستەکانی بەردەستی مرۆڤ پێشکەوتن ، گروپ و بنەماڵەکان جێگای تاکیان گرتەوەو هێرش و پەلامارەکان بە گروپ ئەنجامدران، گروپە بەهێزەکان گروپە بێ هێزەکانیان لەناو برد، لەسەرەتادا پاکتاوی نەژادی یەکتریان کردووە، بەڵام دوواتر کە تێرو پڕو پۆشتەو پەرداختر و کەرەستەی باشتریان کەوتە دەست لە جیاتی کوشتن و خواردن ،نێچیرەکانیان هێشتەوەو کەوی کردن، ئاژەڵی ماڵی پەیدا بوون، سەگ وکەرو مانگاو ئەسپ و مرۆڤە بە دیلگیراوەکانیش ،کە لە شەڕەکاندا دۆڕابوون بە هەمان شێوە بۆ خزمەتی گروپە بەهێزەکان مانەوە، لێرەوە سەرەتای قۆناغی کۆیلایەتی دەستی پێکرد کە هەزاران ساڵی خایاند .
ئەوەی ئەمرۆ لە باشوری کوردستاندا روودەدات بۆ بە کۆیلەکردنی خەڵکی کوردستان رێک تێکەلەَیەکە لە قۆناغی وەحشیەت و بەربەریسم ،بەچەک و کەرەستەی پێشکەوتوو و بە هەمان ئەقڵیەتی مرۆڤی قۆناغی وەحشیەت مرۆڤەکان دەکوژرێن، دیالۆگ و لێکتێگەیشتن نیە، زمانی ئاخاوتن گولەو تیرۆریست و تی ئێن تی و هەڕەشەو غافڵکوژیە، لە بیست ودوو ساڵی رابردوودا بە ئاشکرا کوشتن ، رفاندن، دەرمانخوارد کردن، خنکاندن، تیرۆرکردن و لەناوبردنی ئەو کەسانە بەردەوامە کە داوای دانانی سنورێکیان کردووە بۆ بە کۆیلەکردن ، خەباتی دژە کۆیلایەتی خەباتێکی درێژخایەنە ،هەروەکو چۆن زۆرینەی کۆمەڵگا دەسەڵاتی رەهاو بێ سنوری کەمینەیەکی قبوڵ نیە ،دەسەڵاتدارانیش بە درێژایی مێژوو لە کۆمەڵگا وەحشیەت ئاساکاندا هەمیشە وەکو میرات و پاشماوەی ئەقڵیی ئەم قۆناغە هەموو شتێکیان کردووە لە پێناوی مانەوەیاندا ،تا ئەو هێزو دەسەڵات و توانایەی هەیانە لە دەستی نەدەن، هەرکەسێکیان بە مەترسی زانیبێت بێ سڵەمینەوە کوشتوویانەو لەناویان بردووە ،لە کوردستاندا ئەوەی جێی مەترسی بووە بۆ دەسەڵاتداران بەدەرخستنی رووی راستەقینەو هەقیقەتی بیرکردنەوەو حوکمرانی ئەوان بووە بۆ خەڵک ،ئەوەی ئەم کارەی کردبێت نوسەران و رۆژنامەنوسان و دەستەی بژاردەی کۆمەڵگا بووە ،بۆیە هیچ شتێک وەکو کوشتنی خەڵکی رەخنەگر و نارازی لەم هەرێمەدا ئاسان نەبووە، هبچ لێپرسینەوەیەکی لەسەر نەکراوە، هەرگیز دەسەڵات نەیویستووە بە راستی وەڵامی ئەو پرسیارە بداتەوە ئایا ئەمانە لەسەرچی دەکوژرێن؟ لەسەردزی و گەندەڵی و بەتاڵان بردنی سامانی گشتیە؟ یان سیخوڕی و دەست تێکەڵکردنە لەگەڵ هێزە هەرێمی ونێودەوڵتیەکان؟لە کاتێکدا هەموو ئەوانەی تیرۆر دەکرێن هێندە پاکن دەیان سیناریۆی لەو جۆرەیان بۆ دروست بکرێت هیچ کەسێک باوەڕ ناکات! هەر تاکێکی ئەم کۆمەڵگایە با لە نزیکەوە سۆران و شێخ ستارو سەردەشت وکاوەش نەناسێت ،کاتێک بە نوسین و بەرهەمەکانیاندا شۆڕ دەبێتەوەو بەقوڵی دەیانخوێنێتەوە هیچ گومانی لا نامێنێت، تەنیاوتەنیا هۆکاری کوشتنیان گوتنی قسەی هەق و راوەستانیانە لەبەرامبەر ناعەدالەتی و ناهەقیەکاندا، کارکردن بۆ جیاکردنەوەی ئەوانەی بازرگانی بە پرسی نەتەوەیی و نیشتمانی کوردەوە دەکەن بە ئەرکی خۆیان زانیوە ،بۆیە شەهیدکران چونکە ویستویانە وەکو مرۆڤی ئازادو خاوەن ئیرادە بەسەربەستی وبەسەربەرزی بژین و بە قەڵەمەکانیان خزمەتی پرسی رەوای گەل و نیشتمانەکەیان بکەن، ئەوان پێش خەڵکانی تر هەستیان بە مەترسیەکانی سەر ئەم نیشتمانە کردوو ویستیان ببنە زەنگی هۆشیاربوونەوەی جەماوەری ،بۆیە تیرۆرکران تا چرکەساتی بەئاگاهاتنەوە دووابکەوێت .
کۆمەڵگا ئاڵۆزترین دیاردەی کۆمەڵایەتیە،تەنیا لە کۆبونەوەیەکی میکانیکی ومیکانۆ ئاسای تاکەکان پێکنەهاتووە، تۆڕێکی چڕو پڕو تێکچڕژاوو بەیەکداچووی پەیوەندیەکان ،تاکەکانی کۆمەڵگا بەیەکەوە دەبەستێتەوە، بەجۆرێک ئەگەر کار لەسەر خاوکردنەوەی ئەو تۆڕە نەکرێت ،تاکگەرایی لە کۆمەڵگادا مانایەکی نامێنێت، بە تایبەت لە کۆمەڵگا نەریتی و خێڵەکیەکاندا رایەڵەو کۆتی ئەو پەیوەندیانە زۆر بەهێزن، بەڵام ئەوەی رۆژ لەدووای رۆژ هەژمونی ئەو بەکۆمەڵ بوونە لەسەر تاک کەمتر دەکاتەوەو دەرفەت و بواری ئازادەیەکانی تاک فراوانتر دەکات هۆشیاربوونەوەو بەرزبوونەوەی ئاستی مەعریفەی زانستی و فەلسەفی تاکەکانی کۆمەڵگایە تا لە چرکەساتێکی دیاریکراودا وەرچەرخانێکی ریشەیی دروست دەکات . لەم سەردەمەدا هەموو ئەو پێشکەوتنە مادی وتەکنۆلۆژی و نازونیعمەت و خۆشی و کار ئاسانیانەی مرۆڤ لە هەندێک لە کۆمەڵگاکاندا توانیویەتی بە دەستی بێنێت، بۆ ئەو پەرەسەندن و پێشکەوتن وگۆڕانکاریە هزریانە دەگەڕێنەوە کە بە درێژایی مێژوویەکی دوورودرێژ بەسەر چۆنیەتی و شێوازی بیرکردنەوەی مرۆڤدا هاتوون .
واتە بنچینەو بنەمای پێشکەوتنەکانی مرۆڤایەتی پێشکەوتنی هزرو گۆڕانی جۆری مەعریفەی مرۆڤەکانە ـ ئەمەش لە ئەنجامی کاری گەڕان و پشکنینی سیستماتیک و هەوڵی بە بەرنامەی بەردەوامەوە هاتووە، کە مرۆڤ بە سروشت بۆ خۆپارێزی پەنای بۆ ئامرازو کەرەستەی باشتر بردووە ،لە میانەی بە دەستهێنانی زانیاری باشترو مەعریفەی راستترەوە، واتە حەز کردن لە مەعریفە رەمەکێکی(غەریزەیەکی)رەسەن و بنچینەییە لە مرۆڤدا، ئەمە بابەتێکی دەروناسی و ئەنترۆپۆلۆژیە، پەیوەندی بە پێکهاتەی مرۆڤەوە هەیە، ئەم رەمەکە لەگەڵ پەروەردەکردنێکی تەندروستدا پاڵنەری سەرەکیە بۆ گەڕان و سوڕان بە دووای ئەو ئامرازانەی ئەم حەزە تێر دەکەن، ئەوە کۆمەڵگایە بە هۆی پێگەیاندن و پەروەردەکردنی خراپەوە ئەو حەزی گەڕانە دەکوژێت ،کە ئەمە بابەتێکی ترە.
زەحمەتە لە رووی مێژووییەوە رێکەوتی یەکەم هەنگاو دیاری بکرێت لە دەستپێکردنی هەوڵەکان بۆ پەیداکردنی مەعریفە، لەبەر ئەوەی پەیدابوونی مرۆڤ وەکو بونەوەرێکی جیاواز لە دروستبوونی مەعریفەوە یان پەیدابوونی ئەقڵ و هۆشیاریەوە دەست پێ دەکات، چونکە پێش ئەوەی هۆش و ئەقڵ و مەعریفەی لا بێت شتێکی تر بووە نەک مرۆڤ ، لە رووی تیۆری پەرەسەندنەوە ئەم بۆچوونە پەلکێشمان دەکات بۆ قسەکردن لەسەر بابەتێکی تر کە پێشتر لە لایەن زانایانی وەکو لامارک و داروین و سیغال و مۆرگان و ئەوانەوە زۆری لەسەر نوسراوە ، هەرچەندە هەندێک لە بیرمەندانی موسڵمانانیش لە راڤەکردنی ئەو ئایەتەی دەڵێت(پم خلقنا النگفە علقە فخلقنا العلقە مچغە فخلقنا المچغە عڤاما فکسونا العڤام لحما پم أنشاناه خلقا ێ‌خر فتبارک الله أحسن الخالقین)( سورەتی موئمینون ئایەتەکانی 13و 14)، قسە لەسەر ناوەڕۆکی بابەتەکەی داروین دەکەن بەڵام بە مانایەکی تر.
لەم پرۆسە دورودرێژەدا لە تنۆکە ئاوێکەوە بۆ زیندەوەرو گیاندارێکی بچوک خۆی بە شتێکدا هەڵواسیبێت و دوواتر ئەم زیندەوەرە خۆ هەڵواسیوە دەست بکات بە هەڵمژینی شلەکەی دەوروبەری یان شلەی ئەوەی خۆی پێ هەڵواسیوە ئیتر دار بێ قوڕولیتە بێ ، دوواتر ئێسک و بڕبڕەی بۆ درووست بێت ،لە مژینەوە دەست بکاتە کرتاندن و ئێسک و بەشە رەقەکەی لەدەرەوە بووبێت ,دوواتر بە پێچەوانەوە بە گۆشت دابپۆشرێت و ئێسکەکانی لە ژوورەوە بن ،تا بگاتە قۆناغی زیندەوەرەێکی تر لەوەی یەکەم نەچێت و جیاوازی گەورەیان لە نێواندا بێت ، مەبەست پەیدابوونی ئەقڵ و هۆشیاریە کە بە تەواوی ئەم بوونەوەرە جیابووەتەوە لە دروستکراوەکانی پێش خۆی، ئیتر لەوان نەچووە . بەراستی مرۆڤیش بە هۆی ئەقڵ و مەعریفەکەیەوە مەخلوقێکی ترە ئەگەر ئەوە نەبێت لە ئاژەڵان و دڕندە وجانەوەرانی تر جیاوازیەکی نابێت، ئەوەتە کاتێک ئەم ئەقڵ و مەعریفەیە لەدەست ئەدەین مرۆڤی پاک و لاوی خوێنگەرم وخاوەن ئەقڵ و ویژدانی وەکو سۆران وسەردەشت و کاوەو پیرەمێردی وەکو شێخ ستار بە نوێژی نیوەڕۆ دەکوژین ،ئەمە نیشانەی لەدەستدا ئەقڵە ئەو ئەقڵەی تەنیا نیشانەی مرۆڤ بوونەو بە نەمانی مرۆڤ لە مرۆڤایەتی دەکەوێت و دەچێتەوە خانەی زیندەوەرانی پێش ئەو قۆناغەی کە قورئان دەڵێت (أنشاناه خلقا أخر) .
سەرەتای مێژووی گەڕان بە دووای مەعریفەدا بە وردی دیاری ناکرێت، چونکە سەرەتاو دەستپێکی توێژینەوەی زانستی لە مێژووی دێرینیدا پەیوەستە بە هەوڵ و تەقەڵا بەردەوامەکانی مرۆڤەوە بۆ پەیداکردنی مەعریفەو تێگەیشتن لە دیاردەکانی دەوروبەر و کۆنترۆڵکردنیان، بە مانایەکی تر مێژووی بە پراکتیکی کاری گەڕان بە دووای مەعریفەدا بریتیە لە مێژووی مرۆڤایەتی ،لەو کاتەوەی مرۆڤ پەیدابووەو بیری کردووەتەوە هەوڵی داوە سەرچاوەی مەترسیەکانی سەر ژیانی تێ بگات و بەرزەفتیان بکات، بە باشترین شێوە پێداویستیەکانی دەستەبەر بکات ، لە لایەک ئەمە لەگەڵ پەیدا بوونی ئەقڵ و هۆش و بەکارهێنانیاندا پەیدابووەو لە لایەکی تریشیەوە ئەو کۆنترۆڵکردنە یەکێکە لە ئامانجەکانی زانست ، بۆیە قسەکردن لەسەر مێژووی گەران و پشکنین بە دووای مەعریفەدا قسەکردنە لەسەر مێژووی زانست خۆی ، هەرچەندە ئەم گەڕان و پشکنینەی مرۆڤ بە دووای زانستدا بۆ ماوەی هەزاران ساڵ بە شێوەیەکی نارێکوپێک و بێ بەرنامە بووە، یان هەر بە رێکەوت بەسەر مەعریفەیەکی زانستیدا کەوتووە بێ ئەوەی ئامانجی گەڕانی دۆزینەوەی ئەوە بووبێت، وەکو دۆزینەوەی ئاگر، لە ئەنجامی هەوڵ و چالاکی مرۆڤدا نەبووە بۆ گەڕان بە دووای ئاگردا، یان دۆزینەوەی پەنسلین و تیشکی سینی و ..هتد لە قۆناغەکانی دوواتردا بە هۆی پێشکەوتنی هزریەوە مرۆڤ توانیویەتی پەیوەندیەک لە نێوان هۆکارو ئەنجامەکاندا بدۆزێتەوە، بیر لەوە بکاتەوە لە پشت هەر بابەت و رووداو و دیاردەیەکەوە کۆمەڵێک هۆکار هەن، بە دووای دۆزینەوەی ئەو هۆکارانەدا گەڕاوە تا کۆنترۆڵی دیاردەکان بکات .
سەرەتا لە میانەی بەکارهێنانی هەستەکان و دوواتر ئەزمون کردن و هەڵەکردن و راستکردنەوەوە، بێ ئەوەی میتۆدێکی دیاریکراو بەکار بێنێت بۆ گەیشتن بە راستیەکان ،بۆیە گۆڕانکاریەکان و پێشکەوتنەکانی کۆمەڵگا زۆر لەسەرخۆ روویانداوە، لەبەرئەوەی پرۆسەی بەدەستهێنانی مەعریفە زۆر لەسەر خۆ بووە ،ئەوەی لە رێگای هەست و تێبینی کردنەوە بەدەستیان هێناوە بە مەعریفەی مادی ناودەبرێت ،کۆنترین جۆری مەعریفەکان و ئاسانترینانە بۆ هەڵهێنجان و تێبینی کردنیان، کە لە بنەڕەتدا پشت بە هەست وشارەزایی و ئەزمونی رۆژانەی مرۆڤەکە دەبەستێت ، پێویست بە ئارگیۆمێنت و بەڵگە هێنانەوەو مشتومڕ ناکات، لە میانەی هەڵەو پەند وەرگرتنەوە مرۆڤی کۆن فێریان بووە ،لەبەر ئەوەی کەسەکان لە میانەی ئەزمونکردنی ژیانی رۆژانەی خۆیانەوە ئەم شارەزایی و مەعریفەیەیان پەیداکردوووە بۆیە دەبینین زۆرجار بەم مەعریفەیە دەگوترێت مەعریفەی شارەزایی کەسی (Experiential Knowledge)، چونکە دەوەستێتە سەر شارەزایی مرۆڤ و ئەو ئەزمونانەی پێشووی کە بەدەستی هێناوە، مرۆڤ لە بەڕێوەبردنی ژیانی تایبەتی خۆیدا سوود لەم ئەزمونانە وەردەگرێت ، بۆ نموونە کاتێک هەورێکی رەش و تاریکی بە ئاسمانەوە بینیوە مەڕو ماڵات و ئاژەڵەکانی دەرنەکردووە بۆ لەوەڕگا لە ئەنجامی ئەزمونی پێشووترەوە زانیویەتی باران دەبارێت، یان هەموو ساڵێک و یەک بەدووای یەکدا پارچە زەویەکەی تۆو نەکردووە واتە نەچاندووە ،بێ ئەوەی رەگەز وتوخمە کیمیاویەکانی زەوی بناسێت زانیویەتی توانای خۆراکی زەویەکە کەمبووەتەوە بۆیە ساڵێک چاندوویەتی و ساڵێک پشووی بەو زەویە داوە،ئەمەش لە ئەنجامی ئەزمونکردنەوە هاتووە، سەردەمێک ساڵانەو یەک لە دووای یەک زەویەکەی کێڵاوە تا لە جیاتی قازانج زیانی کردووە، ناچار وازی لە زەویەکە هێناوە بۆ ساڵێک یان چەند ساڵێکی دەستی بە کێڵانی زەویەکە کردووەتەوە بینیویەتی بەرهەمێکی زۆری دەست کەوتووە، جارێک دووجار ئەم رووداو ورێکەوتەی بەسەردا تێپەڕیوە بۆی دەرکەوتووە زەویەکەی پێویستی بە پشودان و نەکێڵان هەیە ،یان لە بواری پزیشکی میلی و چارەسەرکردندا بەرهەمی ئاژەڵی ورووەکی سروشتی و گژوگیای بەکارهێناوە، جۆرە خواردن و خواردنەوەیەکی تایبەتی بە نەخۆش داوە، سەیری کردووە تەندروستی باشتر بووە، دوواتر چاک بووەتەوە ،هەروەها لە رووی کۆمەڵایەتیشەوە ،لە شەڕو شۆڕو جەنگەکاندا یان لە بۆنە کۆمەڵایەتی وئاینیەکاندا پەندو وانەی بە سودی وەرگرتووە ئەگەر لەم روانگەوە سەیری پەندی پێشینانی گەلان بکەین سەدان رێنمایی و دەرسی بەکەڵکی تێدایە دەیان پەندی کوردی جەخت لەسەر وەرگرتنی ئەزمون دەکەن بۆ نمونە (دووجار لە کونێکەوە مار بە مرۆڤەوە نادات) واتە لە جاری یەکەمدا دەبێ فێری ئەوە بووبین ئەو کونە ماری تێدایە، یان لە پەندێکی تردا دەڵێت (ئەگەر جارێک فریوتدام خوا بتگرێت بەڵام دووەم جار خوا خۆم بگرێت) ئەمەش گوزارشت لە وەرگرتنی پەندو ئامۆژگاری دەکات لە هەڵەکانی رابردوو ،ئەمە بۆ کاتی دەنگدان و هەڵبژاردنەکانیش گونجاوە، هەموو ئەو حیزب و لایەنانەی بەدەنگی خەڵک دەسەڵات وەردەگرن ،دوواتر پشت لەبەرنامەکانیان دەکەن ،بۆ تێگەیشتن لە فریوخواردنی ئەمانە پێویستی بە ئەزمون هەیە، ئەم ئەزمونکردن و هەڵەو راستکردنەوەو دۆزینەوانە لە رووی مێژووییەوە دەگەڕێنەوە بۆ سەرەتای پەیدابوونی شارستانیەتی مرۆڤایەتی ،بە نیشتەجێبوون و چڕبوونەوەی مرۆڤەکان و گەورەبوونی قەبارەی نیشتەنیەکان و..هتد بۆیە لە کوێدا شارستانیەتی مرۆڤایەتی سەریهەڵدابێ ،مەعریفەی زانستی لەوێوە لە دایک بووە، چونکە بە نیشتەجێ بوون و مانەوە ئەزمونەکانیش جێگیرترو ئامادەییان بەهێزتر بووە، بە پێی زۆر لە سەرچاوە مێژووییەکان سەرەتاکانی ئەم پرۆسەیە لە نێوان دووزێ (میسۆپۆتامیا)و میسرەوە سەریان هەڵدا، کاتێک مرۆڤ لە قۆناغی نیمچە ئاژەڵیەوە بۆ نیشتەجێ بوون و مەدەنیەت گواستیەوە، دوواتر نوسینی داهێناو زانیاریەکانی لە بارەی پزیشکی و کیمیا و ئەستێرەناسی و بیرکاری و ئەندازەو هونەری خانوبەرە دروستکردن و سەرهەڵدانی پیشە دەستیەکان و ..هتد تۆمار کرد و بوون بە بنەمایەکی مەعریفی بۆ نەوەکانی ئایندەی تا لەسەر ئەو زانیاریانە بونیادی پەیکەری زانستی قۆناغەکەیان بونیاد بنێن، کە ئەمەش خەسڵەت و تایبەتمەندیەکی سەرەکی زانستە واتە کەڵەکە بوون (تراکم) لە ئەنجامی دۆزینەوەی بابەتی نوێوە لە میانەی نەوە یەک لە دووای یەکەکانەوە، چی بەرئەنجامی ئەزمون و تاقیکردنەوەی نەوەکانی پێشوتر هەیە وەکو میراتێکی کۆمەڵایەتی و فەرهەنگی دەدرێتە دەست نەوەکانی دوواتر تا بە ئێستا دەگات .
ئەوەی تێبینی دەکرێت لە کۆمەڵگای کوردیدا بە هۆی رەوشی سیاسی و پێکهاتەی کۆمەڵایەتی و خێڵەکی و کۆچەریەوە ئاستێکی زۆر نزمی کەڵەکە بوونی مەعریفی هەیە، ئەمەش ئاستەنگێکی گەورەی پێش گۆڕانی کۆمەڵگای کوردیە ،نەک هەر لە بواری زانستی پەتی و پراکتیکی و کردەییدا کە لە ئەنجامی توێژینەوەی زانستیدا بە دەست دێن و ئێمە مێژوویەکمان لەو بوارەدا نیە، بەڵکو لە بواری هەموو لقەکانی ئەدەب و هونەرو بابەتە مرۆیی و کۆمەڵایەتیەکانیشدا ،ئەوەی هەمانە ئەدەبی زارەکی و میلی و گواستنەوەی دەماودەمە، ئێستاش بۆ تازەگەری و نوێ بوونەوە لەسەر بنەماو بناغەی لاسییکردنەوەی دەرەکی هەنگاو دەنێین ،نەک لە سەر بنەمای ئەو بڕە زانست و زانیاریە خۆماڵیەی لە کۆمەڵگاکەماندا هەیە، هەر بوارێکی ژیانی کوردەواری دەگریت لەم سەردەمەدا کەڵەکەبوونی مەعریفی پێوە دیار نیە، خەریکە لە کوردستاندا رەسەنایەتی کۆمەڵگایی لەدەست دەدەین ،هێندەی چاومان لە دەرەوەیە ، هێندە بە قوڵایی کەلەپوری مەعریفی و داهێنانەکانی باوباپیران و رابردووماندا شۆڕ نەبوینەتەوە .
لە چاخی بەردینی کۆنەوە پاشماوەی کەرەستە شارستانی وشوێنەواریەکانی مرۆڤ گەواهی ئەو راستیەن کە بە پێی ژینگە جیاوازەکان و هەبوونی رەگەزی سروشتی لە بەردەستی مرۆڤەکاندا ئامێری چاکتر و گونجاوتریان درووست کردووە بۆ کۆنترۆڵی ژینگە، واتە زانستیانەتر پێداویستیەکانیان دابینکردووە، ئەمەش مانای پێشکەوتنی مەعریفیە ،بەرزبوونەوەی ئاستی هۆشیاری دەگەیەنێت ،بەپەیداکردنی شارەزایی و وەرگرتنی ئەزمون و فێربوون و داهێنانی کەرەستەی نوێ جارێکی تر کاریگەری لەسەر ژیانی مرۆڤەکان داناوەو رەوشی کۆمەڵایەتی کۆمەڵگاکەی گۆڕیوە، بە درێژایی مێژوو پەیوەندی دیالەکتیکی نێوان رەوش و مەعریفە داینەمۆی گۆڕانکاریەکان و پێشکەوتنی کۆمەڵگا بووە، ئەمڕۆ لە کوردستاندا وێناکردنی کۆمەڵگایەکی باشترو ئاستێکی بەرزتری دادپەروەری کۆمەڵایەتی و شەفافتر و کەمکردنەوەی گەندەڵی کراوە، ئەوە بنەمایەکی مەعریفیە ودەبێ بکرێتە پراکتیک ،تا رەنگدانەوەی لەسەر پەیوەندیەکانی ناو کۆمەڵگا هەبێت و رەوشێکی کۆمەڵایەتی نوێ بێنێتە ئاراوە، لە ئەنجامی ئەزمون و تاقیکردنەوەدا ئەو رەوشە نوێیەش دەبێتە مایەی سەرهەڵدان و پەیدابوونی جۆرێکی تری مەعریفە بۆ باشتر کردنی ژیان و دابینکردنی پێویستیەکانی مرۆڤی ئەو قۆناغە، ئەمە جەوهەری پرۆسەی مێژووییە، داینەمۆو بزوێنەری کۆمەڵگایە .
ئەگەر نمونەیەکی زیندووی مێژووی مرۆڤایەتی بێنیەوە، ئەو کوتک و چەقۆو و بێڵەی لە میسر دۆزراوەتەوەو مێژووەکەیان دەگەڕێتەوە بۆ چاخی بەردینی کۆن و مرۆڤی نیاندەرتاڵ درووستی کردوون ،باشترن لەوانەی چاخی مستیری ئەوروپا، واتە لە سەرەتادا بە پێی گونجانی سروشتی چۆنایەتی داهێنانەکانی مرۆڤ جیاوازبوە هێشتا نەیتوانیوە شارەزایی و تواناکانی خۆی بەسەر سروشتدا زاڵ بکات ،بەڵام لە لایەک پێداویستیەکانی ژیان و لە لایەکی تر حەزو ئارەزووی مرۆڤ بۆ زانست و گەڕان بە دووایدا ،هۆکاربوون بۆ ئەوەی هاوشان لەگەڵ پەرەسەندنی ئەو شارستانیەتەدا هەوڵی مرۆڤەکانیش بۆ مەعریفەی نوێ زیاتر ببێت ، بۆیە گۆڕانی کۆمەڵگاش خێراتر بووە، ئەمڕۆ لەبەر ئەوەی سەرچاوەکانی بەدەستهێنانی مەعریفە ئاسانتر و خێراتر بوون ،گۆڕانی کۆمەڵایەتیش خێراتر بووە، هەرچەندە لە هەموو کۆمەڵگاکاندا ئەو رەوشە لەسەرەتادا کەلێنێکی کەلتوری دروستکردووە ،لەبەر ئەوەی هەمیشە گۆڕانی کەرەستەو ئامێرەکانی بەردەستی مرۆڤ و رەوشەکە خێراتربووە لە گۆڕانی مەعریفی و جیهانبینی مرۆڤەکان .
ئەگەر بگەڕێینەوە بۆ مێژووی مرۆڤایەتی دەبینین لە هەر قۆناغێکدا بە پێی ئاستی بەدەستهێنانی مەعریفەوباری پێشکەوتنی زانست لە هەر ناوچەیەکدا کۆمەڵگای مەڵبەندیی یان ناوەندیی بۆ بەرهەمهێنانی مەعریفەی فەلسەفی و زانستی و دوواتر کاریگەری لەسەر کۆمەڵگای مرۆیی بە گشتی دیاریکراوە، ئەوەی (سامۆئیل هنتگتن) بە ململانێی شارستانیەکان ناوی بردووە، لە باسکردنی مێژووی هەر بابەتێکی مرۆییدا دەبێ رۆڵی کۆمەڵگاکان ،یان شارستانیەتەکان لە بەرهەمهێنانی ئەو مەعریفەیەدا لە بەرچاو بگرین ،واتە ئایا لە هەر قۆناغێکی مێژووییدا چ کۆمەڵگایەک داینەمۆی رووداوەکان ، یان ئەو ناوەندە بووە لەوێوە تیشکی زانستی یان بیروبۆچوونەکانی بە جیهانی دەروەیدا بڵاوبووەتەوە ، ئەمەش بەڵگەیەکی ترە بۆ کاریگەری بنەما مەعریفیەکان لەسەر گۆڕانی کۆمەڵایەتی لە کۆمەڵگای مرۆییدا.
لە مێژووی کۆندا ئەوەی لە میسۆپۆتامیاو میسری کۆندا دۆزراوەتەوەو لە سەردەمێکدا وەکو خۆر، مەڵبەندی بڵاوکردنەوەی زانست بوون بە سەر جیهاندا، زیاتر لایەنی پراکتیکی و ژیانی رۆژانەی دانیشتوان خواستوویەتی ،راستەوخۆ بەستراوەتەوە بە ژیانی رۆژانەو رێکخستنی کۆمەڵگاوە، لە قۆناغی دوواتردا یۆنان رۆڵی ناوەندی مەعریفی گێڕاوە، ئەوەی ئەم زیاتر هزری و بیری ئەبستراکتە ،قسە لەسەر گرفتە دەرونی و روحی و خواناسیەکان دەکات، ئەم مەعریفەیە مۆدێلێکی نوێیی کۆمەڵگایی هێنایە ئاراوە، بۆ نمونە بیرمەندێکی وەکو ئەرستۆ هەر فەیلەسوف نەبووە بەڵکو جوانناس وئەندازیار و یاسازان وهونەرمەند وماتماتیکزان وئەدیب وزاناو کشتوکاڵناسیش بووە ،پۆلێنی مەعریفەی کردووە ، ئەمە سەرەتای جیابوونەوەی زانستەکانە، ئەم مەعریفەیە دەبێتە بنەماو هەوێنی کۆمەڵگای زانستی لە ئایندەدا، پاش نزیکەی دوو هەزار ساڵ لە ئەوروپا دادەمەزرێت، رێنیسانس گەڕانەوەیە بۆ ئەو بنەما فەلسەفی و مەعریفیانە ،تا دووبارە بەکاربێنەوەو ببنە بزوێنەری کۆمەڵگا بۆ گۆڕانکاریەکان .
بۆ دروستکردنی هێزێکی مەعریفی کاریگەر ئێمە لەسەر دارێکی بێ رەگداین، زریانی جیهانگیری و گەردەلولی شۆڕشی زانیاریەکان و تەوژمی تەکنۆلۆژیا ئێمەی خستووەتە بەر سێڕیانێک ،رێگای یەکەم، گەڕان بە دووای رەگوریشەو بنەما مەعریفیە دێرینەکاندا ، بۆ زیندووکردنەوەو بەکارهێنانیان وەکو رەگەزێکی کلتوری و دروستکردنیان بە داینەمۆی بەروپێشچوونمان، خۆی لە پاشماوەکانی سۆمەری و گۆتی و لۆلۆبی مادو زەردەشتی وئەدەبی نوسراوو زارەکی پێشیناندا دەبینێتەوە رێًگای دووەم، بەهاونیشتمانیبوونی بێ مێژوو ودەستگرتن بە هێماکانی سەروەری و تێروانین بۆ ئایندەٍو بەرهەمهێنانی مەعریفەی نوێ بۆ درێژەدان بە نمونەی تایبەتی کۆمەڵگاییمان، ئەمیان دەخوازێت ئێمە نمونەی کۆمەڵگای زانستی ومەدەنی ویاسایی بین ،مۆدێلێک دابێنین مایەی دووبارەکردنەوەو لاسایی کردنەوە بێت ، رێگای سێیەم توانەوەیە لە بۆتەی کلتورێکی گشتگیردا کە جێگای نیشانەو مۆرکە خۆماڵیەکانی تێدا نابێتەوە، چونکە نە رەگوریشەی مێژووییمان هەیە و نەتوانای بەرهەمهێنانی مەعریفە ،ئەگەر نا جگە لە کۆمەڵگایەکی پاشکۆی بەکار بەر بەولاوە هیچی تر نابین.
ئەگەرچی توێژینەوە پێناسەی زۆری بۆ کراوە،بەڵام بە هۆی فرەجۆری شێوازەکانی توێژینەوەو دیاری نەکردنی چەمکی زانستەوە ،توێژەران لەم بوارەدا بە پێناسەیەکی گشتگیرو دیاریکراو نەگەیشتوون ،لەگەڵ ئەمەشدا ئەوە ساغ بووەتەوە کە لە رێگەی توێژینەوەی قوڵەوە نەبێ مرۆڤ ناگاتە ئەو مەعریفەیەی پێ دەڵێن زانستی بۆیە وەکو سەرەتایەکی لێ هاتوەو پێویست بە سەلماندن ناکات ، قسەکردن لەسەر زانست بێ باسکردنی توێژینەوە نابێت ، زانست بە بێ توێژینەوە بەدەست نایەت، توێژینەوەی بەردەوام تەنیا سەرچاوەی دەوڵەمەند کردن وبژێوی زانستە ،واتە بۆ کۆمەڵگایەکی خۆشگوزەران و دادپەرەوەر و تەژی لە ئازادی و رێکخستنێکی کۆمەڵایەتی زانستی دەبێ لە توێژینەوەوە دەست پێ بکەین ،کۆمەڵگا پێشکەوتووەکان و پیشەسازیەکان و ئەوانەی ئاستێکی بەرزی دێموکراسی و مافی مرۆڤ و دادپەروەری کۆمەڵایەتیان تێدا بەرقەراربووە لە میانەی نوسین و توێژینەوەی زانستیەوە بەم ئاستە گەیشتوون، سەرەڕای ئەم گرنگیەی توێژینەوە لە کۆمەڵگای ئێمەدا چەندین ئاستەنگ لە بەردەم پرۆسەی توێژینەوەی زانستیدا بوونیان هەیە ،لێرەدا بە کورتی ئاماژە بە هەندێکیان دەکەین
1-سنورداری تواناکانی توێژەر و نزمی ئاستی زانستی و نەشارەزایی لە مەرج و بنەماکانی توێژینەوەی زانستی ،بە هۆی خراپی رەوشی خوێندن و نەبوونی مەرجی زانستی لە زانکۆکانی کوردستان وئەو هەموو شەڕو نا ئارامیەی کوردستانی پێدا تێپەڕیوە ،توێژەری زانستی و بەتوانا لە کۆمەڵگای ئێمەدا بە دەگمەن درووست دەبێ. .
2-بێ هێزی زمانی توێژینەوەو نەگونجانی لەگەڵ چەمکە زانستیەکاندا، بە هۆی ئەوەی زمانی کوردی مێژوو و رابردوویەکی دوورودرێژی لە زانکۆ و ناوەندەکانی توێژینەوەی زانستیدا نیە ، توێژەری کوردستانی بە زمانی داگیرکەر یان بە زمانی بیانی خوێندوویەتی ،لە دووای راپەرینیشەوە بە بێ هیچ بەرنامەیەک هەوڵدراوە بە کوردی بخوێنن، بۆیە تا ئێستا زمانێکی بەهێز بۆ توێژینەوە درووست نەبووە .
3-لایەنگیری توێژەر، بە هۆی رەوشی سیاسی و حیزبایەتی و دەست تێوەردانی حیزبیەوە ،خودی توێژەر خۆی بێ لایەن نیە لەسەر هەر بابەتێک دەنوسێت ناتوانێت زانستی و بابەتیانە بێت و گوێ نەداتە قازانج و زیانی حیزبی دەسەڵاتدار لەو ناوچەیەدا ،یەکێک لە مەرج و بنەما سەرەکیەکانی توێژینەوەی زانستیش بێ لایەنیە، بۆیە ئەم لایەنگیریە کۆسپێکی گەورەیە لە بەردەم گەشەکردنی زانستدا لە هەرێمی کوردستان .
4-لە هەموو ئەو کۆمەڵگایانەی بە قۆناغی ئێستای هەرێمی کوردستاندا تێپەڕیون پێویستیان بە توێژینەوەی رووپێوی (مسحی)و رووپێوی کۆمەڵایەتی هەبووەو توێژینەوەی گشتگیریان کردووە بۆ نمونە لەسەر هەژاری و قەیرانی نیشتەجێبوون و ئاستی خزمەتگوزاریەکان و رەوشی خوێندن و رەوشی بەندیخانەکانیان و...هتد کۆمەڵگاو نمونەی توێژینەوەکەیان فراوان بووە، لە کۆمەڵگای ئێمەدا بە هۆی دوو ئیدارەیی و جیاوازی شێوازی بەرێوەربردن ویەک نەبوونی یارمەتیەکان و نەبوونی پاڵپشتی مادی و مەعنەوی و کار نەکردن لەسەر ئەنجامەکانی توێژینەوەکان ئەم جۆرە توێژینەوەیە ناکرێت .
5-ناراستی لێتوێژەر و شاردنەوەی راستیەکان و دەرنەخستنی هەقیقەتی بابەتی توێژینەوەکە وەکو خۆی ، بە هۆی نزمی ئاستی هۆشیاری و تێنەگەیشتن لە ئەنجامەکانی توێژینەوەی زانستی ،ئەمیش بە هۆی کار نەکردنی حکومەت بە توێژینەوەی زانستی و بێ بایەخکردنی ،هەمیشە ئەندامانی نمونەی توێژینەوەکە بە هەڵە لە توێژەر تێدەگەن، یان وا دەزانن توێژەر لە لایەن دەسەڵاتەوە هاتووەو یارمەتیان دەدات ،بۆیە وەکو کەسێکی خاوەن پێداویستی و ستەملێکراو خۆیان پیشان دەدەن یان توێژەر بە سیخوڕو بە کرێگیراوی دەستێکی دەرەکی دەزانن و مامەڵەی تەندروستی لەگەڵدا ناکەن .
6-نەگونجانی کەرەستەو ئامرازەکانی کۆکردنەوەی زانیاری لە توێژینەوەکەدا لەگەڵ جیهانبینی و ئاستی هۆشیاری و تێگەیشتنی ئەندامانی نمونەی توێژینەوەکە، یەکێک لە ئامرازە گرنگەکانی توێژینەوە لە کۆمەڵگا پێشکەوتووەکاندا فۆرمی راپرسیە، بەڵام ئەم ئامرازە لە کۆمەڵگای ئێمەدا جێی باوەڕ نیەو هیچ متمانەیەکی زانستی نادات بە دەستەوە، جگە لەوەی نەخشەسازی ودیزاینی فۆرمەکەو جۆرو شێوازی پرسیارەکان و هەڵبژاردنی وەڵام بە هۆی لاوازی زمان و کەم ئەزمونی و نەبوونی مەرجی زانستی لە خودی پرسیارەکاندا ،ئەم ئامرازەی بێ بایەخ کردووە لە توێژینەوەکانی زانکۆکانی ئێمەدا .
7-نەبوونی داتاو زانیاری لەسەر بەشێکی هەرە زۆری ئەو بابەتانەی راستەوخۆ پەیوەندیان بە ژیان و چارەنوسی کۆمەڵگاکەمانەوە هەیەو زۆر پێویستن توێژینەوەیان لەسەر بکرێت، کەچی سەرچاوەکانی زانیاری ئەم بابەتانە بە رووی توێژینەوەی زانستیدا داخراون، ئەگەر توێژەری زانستی و جدیش هەبێت ئەو زانیاریانەی دەست ناکەوێت، یان بە هۆی کەمتەرخەمی و گرنگی پێنەدانەوە هەر لە بنەڕەتدا ئەو زانیاریانە بوونیان نیە و تۆمار نەکراون، یان بە رێگای یاسایی و هاوکاری نەکردنی دەزگا بەرپرسەکان لەگەڵ توێژەردا، زانیاری پێویست بۆ توێژینەوەی زانستی دەست ناکەوێت .
8-پۆلێن نەکردنی بودجەو کولفەی تەرخانکراو بۆ توێژینەوەی زانستی لە هەرێمی کوردستاندا بووەتە هۆی بە فیڕۆدانی سامانێکی زۆر بێ ئەوەی لە رووی چۆنایەتیەوە لە گەشەپێدانی کۆمەڵگادا شوێنی دیار بێت، ئەو بودجەیەی بۆ توێژینەوەی زانستی تەرخان کراوە نامەی ماستەر و تێزی دکتۆرای خوێندکارانی باڵاش دەگرێتەوە کە بەبەراورد بە بودجەکەیان سودێک بە رەوشی زانستی کۆمەڵگا ناگەیەنن، دەبوو زیاتر بۆ گروپی توێژینەوە بوایە ، بۆ نمونە دەبوو بودجەیەکی باش بۆ (5-10)پرۆفیسۆرو پرۆفیسۆری یاریدەدەر و...هتد تەرخان بکرایە پێکەوە توێژینەوەیەک لەسەر گەشەپێدانی کۆمەڵگا یان رەوشی تەندروستی یان سیستەمی فیدراڵی و..هتد بکردایە .
9-نەبوونی کەرەستەو ئامێرو تاقیگەو ژینگەیەکی پێویست بۆ توێژینەوە لە هەرێمی کوردستاندا کاریگەری نەرێنی و خراپی لەسەر رەوشی توێژینەوەی زانستی داناوە، بە هۆی ئەمەوە ئەو خوێندکارانەی لە دەرەوەش گەراونەتەوە بڕوانامەی بەرزیان لە زانکۆ بە ناوبانگەکانی جیهاندا بەدەستهێناوە توانای توێژینەوە کردنیان نیە، بۆ نمونە نەبوونی ئەرشیف و مۆزەخانەو کتێبخانەی نیشتمانی و ئامێری پشکنینی هەندێک لە نەخۆشیەکان و ..هتد
10-نەبوونی ناوەندێکی توێژینەوەی زانستی بێ لایەن ،پێکهاتوو لە کەسانی شارەزاو پسپۆڕی بوارە زانستیە جیاوازەکان بۆ هەڵسەنگاندنی توێژینەوەکان ، تا فەرمانبەران و کەسانی دەرەوەی دامەزروە حکومیەکانیش بتوانن توێژینەوەی زانستی ئەنجام بدەن و لەو ناوەندەدا لە محەک بدرێت، بۆ نمونە بۆ توێژێکی وەکو کۆمەڵناسان و دەرونناسان مە نە مامۆستان و نەدەرماڵەی پیشەییان هەیە و لە قوتابخانەکاندا کاری توێژەری و رابەری پەروەردەیی دەکەن لە سەر بنەمای ئەنجامدانی توێژینەوەو لە فلتەردانی توێژینەوەکانیان لەو ناوەندەدا سەرموچەو زیادەی ساڵانەو بەرزکردنەوەی پلەو پاداشتیان بۆ بێت، یان هەر فەرمانبەرێک لە هەر فەرمانگەیەکدا بیەوێت لە یاریدەری توێژەرەوە ببێتە توێژەر وەکو ئیستا تەنیا لە سەر بنەمای تێپەڕبوونی کات نەبێ ،بەڵکو بە پێی کارو ئەنجامدانی توێژینەوە بێت .
پ1. حەزدەکەم لە خوێندنەوەیەکی بەرێزتان سەبارەت بە چەمک و تایبەتمەندی کەلتوور لەنێو پاوانی کۆمەڵناسیدا دەستپێبکەم، بەم هۆیەوە ئێوە چۆن لە چەمک و تایبەتمەندی کەلتوور تێدەگەن لە چوارچێوەی کۆمەڵناسیانەدا؟
د.محمد شوانی: کلتور چەمکێکی فراوانە،کۆی کەلەپوری کۆمەڵایەتی رابردوو و سەرجەم بوونی ئێستای کۆمەڵگا دەگرێتەوە بە هەردوو لایەنی مادی و مەعنەویەوە ،بابەتی زۆربەی زانستە کۆمەڵایەتی و مرۆییەکانە،بە تایبەتی لە دوو زانستی وەکو کۆمەڵناسی ومرۆڤناسیدا شوێنێکی سەرەکی وناوەندیی هەیە ، لەبەر ئەوەی کلتور پەیوەستە بە ژیانی مادی وهزری مرۆڤ وکۆمەڵگەوە زیادەڕۆیی نیە ئەگەر بڵێین هیچ چەمکێک بەقەد چەمکی کلتور ((culture جێگای مشتومر وگفتۆگۆ نەبووە لە نێوان زاناو توێژەرانی ئەم بوارەدا ،کە لە راستیشدا ئەم چەمکە کێشەی بنەڕەتی هیچیان نیە ادامه مطلب ...